ANTEP VE HEZEK
Gaziantep’te Osmanlı Menzilleri
Menzilin sözlük anlamı konak demektir. Terim olarak karşılığı ise kervanların, tatarlarının mübaşir adıyla merkezden eyaletlere, eyaletlerden sancaklara görevli olarak giden kimselerin seferde ordunun konakladığı han ve kervan saraylara verilen addır. Şeri Mahkeme Sicillerinde bildiğimiz ev karşılığı olarak kullanılmaktadır.
Menziller bir kasaba veya köyde yahut yolun korunmaya elverişli bir noktasında kurulurdu. Menzillerin birbirine olan uzaklıkları bir günde yürünebilecek kadar olurdu. Menziller Menzil Emini denilen memurlar tarafından yönetilirdi.
Gaziantep ana yolların üzerinde bulunması dolayısıyla bu sancaktaki menzil örgütlerine devletçe önem verilen yerlerdendir. İstanbul yönünden bölgemize gelenler iki yol izlerlerdi. Bu yollardan birini batı, diğerini kuzey yolu diye adlandırmak kabildir. Zira birincisi Adana’dan sonra Akdeniz sahiline inerek İskenderun-Belen üzerinden geçerek bölgemize girerdi. Canpulat isyanını bastırmağa gelen Kuyucu Murat Paşa ile Bağdat seferine giden IV.Murat bu yolu izlemiştir. İkinci yol ise Elbistan-Besni-Araban-Merziban(Yavuzeli) yönüdür. Yavuz Sultan Selim Mısır seferine giderken bu yoldan gelmiştir. (GÜZELBEY Cemil Cahit, Gaziantep Kültür Dergisi, Şubat 1971, Cilt 13, Sayfa 33, Gaziantep.)
Hicri 950 (Miladi 1543 yani 16. y.y.)’de yazılan Antep Livası Kanunnamesi 650 sıra numaralı “Defter-i Mufassalı Livayi Ayıntap Maa Kanun” adlı defterden alınmıştır. Bu defteri Dergahi Ali katiplerinden Mustafa Bini Hüsam 950 yılının Müharremülharamında tanzim etmiştir.
Bu defter bize 950 tarihlerinde Mısır’ın son Çerkez Kölemen hükümdarı 908 yılında tahta geçmiş olan Kansuh Guri’in oğlu Mehmet Bey’in antepte oturmakta olduğunu ve birçok emlak ve arazisi olduğunu göstermektedir. Mehmet Bey Kahire’nin Yavuz Sultan Selim tarafından zaptından sonra yani 922’de Halep’e gelmişti. Kanuni Sultan Süleyman zamanında İstanbul’a da geldi. 947 Hicri (Miladi 1540) tarihinde İstanbul’da öldü. Kahire, Halep ve Antep’te birçok timarları vardı. Mısır Hükümeti zamanında “imri ahuru kebirdi”. Mehmet Beyin Fatma hanım isminde bir kızı olduğu Defteri Hakani kayidelerinden anlaşılıyor. Fatma Hanımın Tılbaşar nahiyesindeki bazı mezraların senelik varidatına sahip olduğu yine bu defterde yazılıdır.
Bu defterde nefsi Antep’te 6600 hane olduğu ve Antebin; Nahiye-i Ayıntap, Nahiye-i Tılbaşar, Nahiye-i Nehrilcevz diye üç nahiyeden ibaret olduğu yazılmaktadır.
Miladi 16. asırda Antep Livasında 15 cemaat, 1 kale, 207 köy, 206 mezra, 1 kadı, 195 züama, 1 dizdar, 1 kale kethüdası, 2 mirliva, 52 merdanı kalei ayıntap, 40 nefer bulunuyordu.
Antep livası, Zülkadriye eyaletinde bir sancak merkeziydi. Bu eyalet Maraş, Malatya, Antep, Kars Zülkadriye ve Samsad sancaklarından ibaretti.
Antep livası, nefsi Antep, Tılbaşar ve Nehrilcöz (bugünkü Hıyam ve dere köyleri tarafı) adı ile üç nahiyeden müteşekkildir. (Nehrilcöz iki nehir arası yer demek olup sonraları bu havali Birecik namı altında birleşmiştir.)
TILBAŞAR NAHİYESİ
Bundan başka bu nahiyenin bazı köyleri Mısır’ın son Sultanı Guri’nin oğlu Mehmet Beye ve onun ölümünden sonra kızı Fatma Hanıma intikal etmiştir.
Tılbaşara tabi köy ve mezralardan 72’si timar terikile idare ediliyordu. Nahiyenin senelik varidat yekünü 314054 akça idi.
Antepte Timarları ve Zaametleri Olanlara Tılbaşar Nahiyesi Varidatından Verilen Akçalar:
Ahmet Veledi Uveys Bey 20100 akçe
Resul Veledi Yunus Bey “Tımar” 2960 “
Çavuş Hacı Muharrem “Tımar” 10563 “
Resul Bey Mısırlılar devrinde Antep Beyi olup Yavuz Sultan Selime dehalet eden ve sonra Mısırda Ridaniyede Veziri Azam Sinan Paşa ile birlikte şehit düşen Yunus Beyin oğludur. (DAĞLIOĞLU Hikmet Turhan, Miladi XVI. Hicri X. Asırda Antep, C.H.Partisi Basımevi, Gaziantep 1936.)